Τα παραμύθια που έχουν επιβιώσει στο πέρασμα των χρόνων είναι εναρμονισμένα με την συλλογική ψυχή και είναι αλληγορίες του ανθρώπινου ψυχισμού (Marie- Luise von Franz, 1974). Στα παραμύθια της Δύσης ο δράκος, που είναι περίπλοκο και παγκόσμιο σύμβολο, είναι χθόνιος καταστροφικός και κακός και αντιπροσωπεύει το ανεκδήλωτο, το αδιαφοροποίητο το κρυμμένο και το χάος. Ο αγώνας του ήρωα με τον δράκοντα συμβολίζει τις δοκιμασίες που υπάρχουν για να νικήσει κανείς και να κερδίσει τους “θησαυρούς” της εσωτερικής γνώσης.

Σε πολλά παραμύθια ο δράκος αφού έχει κάψει την γη καταστρέψει τα σπαρτά και σπείρει τον φόβο, εγκλωβίζει τους ανθρώπους στα σπίτια τους και τρώει όποιον τολμά να τον αντιμετωπίσει κατά πρόσωπο. Τα σπίτια γίνονται ένα “ασφαλές” καταφύγιο.

Στην εποχή της πανδημίας ζούμε ένα οικουμενικό παγκόσμιο “παραμύθι” που σε αντίθεση με το γνωστό “παραμύθι χωρίς όνομα” της Π. Δέλτα, είναι ένα παραμύθι με όνομα, όπου ο φόβος, η άγνοια, το χάος, η ταχύτητα των γεγονότων και η βίαιη συνειδητοποίηση της τρωτότητάς μας, όπου ο θάνατος δεν είναι κάτι που προβάλλεται στο μακρινό μέλλον. Το μέλλον μοιάζει να έγινε ξαφνικά το πιθανόν παρόν μας και ο εγκλεισμός η μοναδική πιθανότητα επιλογής.

Σε αυτή την καινούργια συνθήκη μια σειρά πραγμάτων αλλάζει στην Ψυχοθεραπεία μια που η επικοινωνία που αφορά και τις θεραπευτικές συνεδρίες, γίνεται πλέον διαδικτυακά από απόσταση με την διαμεσολάβηση της οθόνης. Το πλαίσιο με την γνωστή του μορφή εννοιολογικά και την συμβολική του αξία αλλάζει, η επαφή γίνεται μονοδιάστατη και αντιληπτά είναι τα μάτια, οι εκφράσεις, τα πρόσωπα σε ένα fondo. Το σημαντικό είναι ότι εκλείπει το βασικό κανάλι πληροφοριών που έρχεται από το σώμα και την αυτο-ρύθμιση που συμβαίνει ασυνείδητα, όταν δυο σώματα αλληλοεπιδρούν, είτε δημιουργώντας την αίσθηση της οικειότητας και της ασφάλειας, είτε όχι.

Όλη η θεωρία της πρωτογενούς και δευτερογενούς διυποκειμενικότητας μιλά για το πως η σωματική αλληλεπίδραση (μητέρας, παιδιού) επηρεάζει τις ικανότητες της διαπροσωπικής κατανόησης και της αντίληψης των επικοινωνιακών προθέσεων του άλλου (Trevarthen, Aitken 1997). Και μόνο όταν μπορέσουν να μοιραστούν πιθανές συγκινησιακές αφηγήσεις, αξιοποιώντας επαναλαμβανόμενες αρμονίες ενισχύεται η ικανότητα να διατηρηθεί στο χρόνο μια δια-συντονισμένη αφήγηση (Malloch & Trevarthen 2009).

Για την επικοινωνία μέσα από το skype και τις άλλες διαδικτυακές πλατφόρμες, έχουν γραφτεί πληθώρα άρθρων με αναλύσεις ιαι αποτιμήσεις της συγκεκριμένης διαδικασίας. Πιστεύω ότι στη συγκεκριμένη συγκυρία ήταν μια χρήσιμη αναγκαία συνθήκη. Είναι όμως μια ικανή συνθήκη, όπως λέμε στην Φυσική, από την στιγμή που άπτεται θεμάτων της θεωρίας της Ψυχοθεραπείας; Είναι ένα ερώτημα προς διερεύνηση.

Στην παρούσα συγκυρία μοιραζόμαστε μια κοινή τραυματική εμπειρία με τους θεραπευόμενους και όπως είπε μια θεραπευόμενη “στο ίδιο καζάνι όλοι βράζουμε” και μία άλλη “στο ίδιο έργο θεατές είμαστε”.

Επιλέγω να φέρω κάποιες φράσεις και σκέψεις από τις διαδικτυακές συνεδρίες την εποχή του εγκλεισμού, που άλλες ανήκουν σε θεραπευόμενους και άλλες στην θεραπεύτρια.

  • Η αγωνιώδης προσπάθεια για ικανοποίηση, φαγητό, γυμναστικές, ταινίες, παραστάσεις, περιηγήσεις.
  • Όλα σου προσφέρονται δεν τα ψάχνεις σαν τροφή που πρέπει να καταπίνεις αμάσιτη.
  • Η απλόχερη επαναληπτικότητα μιας όμοιας ενημέρωσης
  • Το μπούκωμα
  • Αυτά που πρέπει να θυμάσαι
  • Η ομοιομορφία
  • Οι ψυχαναγκασμοί
  • Ο εξωτερικός έλεγχος
  • Η παντοδυναμία του εχθρού
  • Το αβοήθητο θύμα
  • Το δίπολο θύτης και θύμα
  • Μπορείς να βλάψεις τους άλλους
  • Όταν είσαι κοντά φέρεις κάτι καταστροφικό
  • Η ενοχή
  • Ο εξωτερικός έλεγχος
  • Οι σωτήρες
  • Ο φόβος θανάτου
  • Ο εγκλεισμός
  • Η αγωνία
  • Η επανάληψη
  • Η ρουτίνα
  • Το ανεξέλεγκτο
  • Η ανυπομονησία
  • Το stress
  • Ο θυμός
  • Η βία
  • Δεν επιλέγω
  • Είμαι παγιδευμένος
  • Δεν αξιοποιώ την ευκαιρία
  • Δεν υπάρχει δικό μου timing είναι το timing της συνθήκης
  • Ότι έρχεται απ’ έξω κηδεμονεύει το μέσα
  • Ένα προστατευτικό κέλυφος που κρύβει την ζωή

Αν θεωρήσουμε όλη αυτή την διεργασία ως απάντηση στις απώλειες και στον φόβο, εύκολα μπορεί να διακρίνει κανείς τα πέντε στάδια της διεργασίας του πένθους σύμφωνα με την E. Kübler Ross (Άρνηση, Θυμός, Διαπραγμάτευση, Κατάθλιψη, Αποδοχή).

Δεν πιστεύω ότι όλοι οι θεραπευόμενοι και ούτε όλοι οι θεραπευτές πέρασαν όλα τα στάδια, ούτε βίωσαν την ίδια ένταση και βέβαια ούτε όλοι βρίσκονται στο ίδιο σημείο της διαδρομής.

Ας πάρω το στάδιο της άρνησης που εκφράστηκε με ποικίλους τρόπους όπως π.χ. έκρηξη των αναγκών, γρήγορη ικανοποίηση, ο υπερβολικός προγραμματισμός κ.τ.λ., θεωρώ ότι σε ένα πρώτο επίπεδο ήταν ένας υγιής τρόπος αναμέτρησης με την κατάσταση. Η παραμονή όμως στις πράξεις και όχι στο βίωμα μπορεί να μετατρέψει την εμπειρία σε μια παρένθεση χωρίς κανένα ψυχοσυναισθηματικό όφελος. Ως άρνηση μπορεί να δει κανείς και την υπερβολική εξιδανίκευση της κατάστασης που ξαφνικά έγινε ευκαιρία μάθησης, αναζήτησης της γνώσης και της σοφίας.

Μέσα από τις εποπτείες θεραπευτών συνάντησα κάποιες φορές τον υπερβολικό ζήλο, που αν εξαιρέσουμε τις καταστάσεις κρίσεων, ήταν μια προσπάθεια των θεραπευτών να μπει γρήγορα η αταξία και η αγωνία σε τάξη και ισορροπία, προτρέποντας, προτείνοντας, προβλέποντας, εκπαιδεύοντας και όχι πρωτίστως εμπεριέχοντας, αλλά κάποιες φορές προβάλλοντας και ισορροπώντας τις δικές τους αγωνίες. Ο ζήλος είναι διαφορετικός από την ζέση στις σχέσεις και αυτός ο τρόπος θέασης είναι μια μορφή άρνησης.

Επίσης το στάδιο του θυμού. Ο θυμός για άλλους αποτελεί μόνο μέρος μια εσωτερικής διαδικασίας, κάποιοι τον μεταθέτουν εκφράζοντάς τον προς κάθε κατεύθυνση, ενώ οι ψυχικά πιο ευάλωτοι τον εκδραματίζουν μετατρέποντάς τον σε λεκτική και σωματική βία προς τον εαυτό ή τους οικείους. Έτσι εμφανίζεται ένα πραγματικό ορατό άμεσο πρόβλημα.

Ομοίως και το στάδιο της κατάθλιψης, από κάποιους μπορεί να βιωθεί σαν θλίψη που προετοιμάζει τον άνθρωπο για την επόμενη μέρα ή ενώ για άλλους σαν αντιδραστική κατάθλιψη που θα τον συνοδεύει και στην μετά τον εγκλεισμό εποχή και που θα ενταθεί όταν συνοδεύεται από πραγματικές ορατές απώλειες π.χ. της εργασίας ή οικονομική δυσπραγία.

Η ένταση του βιώματος, το μέγεθος των προβλημάτων όσων αναδύθηκαν στον πυκνό χρόνο των 45 ημερών της καραντίνας καθώς και οι δυνατότητες ανάγνωσης και διαχείρισης διαφοροποιούνται. Έτσι φαίνεται ότι μια κοινή εμπειρία δεν αποτελεί και ένα κοινό ή όμοιο βίωμα. Το βίωμα είναι αποτέλεσμα της δομής της προσωπικότητας και του επιπέδου ωρίμανσης και λειτουργίας απέναντι σε στρεσογόνες καταστάσεις.

Κάποιοι κανόνες της καραντίνας όπως οι έλεγχοι, οι απαγορεύσεις, οι τιμωρίες βιώθηκαν σε υπερβολικό βαθμό από πολλούς ανθρώπους οι οποίοι παγιδεύτηκαν σε κλειστοφοβικά ή αγοραφοβικά διλήμματα και σε υπερβολικούς παρανοειδείς φόβους ή ανησυχίες. Πολλοί για να αποφύγουν την ένταση, το stress ή τον ψυχικό πόνο της καταστροφικές παρορμήσεις ή να αντέξουν την αμφιθυμία κατέφυγαν πέρα από το καταφύγιο του σπιτιού τους σε ψυχικά καταφύγια.

Τα ψυχικά καταφύγια σύμφωνα με τον J. Steiner είναι ένας ψυχικός χώρος ψευδαισθησιακής ασφάλειας που προστατεύουν από άγχη που έρχονται από την εμπειρία των δύο θέσεων ανάπτυξης του ψυχισμού σύμφωνα με την M. Klein (σχιζοειδής – παρανοειδής & καταθλιπτική). Επιτρέπουν μια προσωρινή διέξοδο ή διαφυγή, ησυχία και προσωρινή προφύλαξη από τον στρεσογόνο παράγοντα. Αν και ο Steiner μελέτησε αυτή την ψυχικά οργανωμένη δομή, − που την τοποθετεί μεταξύ των δύο θέσεων − με οριακούς ασθενείς, τα ψυχικά καταφύγια μας αφορούν όλους, μια που σε όλη τη διάρκεια της ζωής υπάρχει μια ταλάντωση μεταξύ των θέσεων ανάπτυξης, με αποτέλεσμα διαφορετική ισορροπία κάθε φορά. Τα ψυχικά καταφύγια αποτελούν ένα άλλοθι εσωτερικής ασφάλειας και η ναρκισσιστική ικανοποίηση που προσφέρουν αποτελεί μεγάλη αντίσταση για την οποιαδήποτε μετακίνηση και αλλαγή. Μόνο αν στην Ψυχοθεραπεία βοηθήσουμε τους θεραπευόμενους να εκφράσουν τα οδυνηρά συναισθήματα που τους κρατούν εγκλωβισμένους στα ψυχικά τους καταφύγια μπορούν να αναδυθούν ψυχικά απ’ αυτά.

Συχνά συγχέεται το βίωμα του μεταβατικού χώρου σύμφωνα με τον Winnicott (που στην συγκεκριμένη περίοδο έγινε κατάχρηση της χρήσης της έννοιας), με την έννοια των ψυχικών καταφυγίων. Όμως πρόκειται για δύο τελείως διαφορετικές συνθήκες που συναντήσαμε την περίοδο του εγκλεισμού. Πιστεύω ότι στον μεταβατικό χώρο είσαι ελεύθερος να καταφύγεις, να βυθιστείς για να δημιουργήσεις. Στο ψυχικό καταφύγιο είσαι υποχρεωμένος να παραμείνεις από ανάγκη για να νοιώσεις ασφαλής, σαν μια διέξοδος στους φόβους της εσωτερικής μετακίνησης προς κάποια κατεύθυνση. Είναι οργάνωση του ψυχισμού που χρησιμοποιείται με αμυντικό τρόπο για να προσφέρει ανακούφιση, δεν έχει όμως καμία σχέση με την δημιουργικότητα.

Έχοντας κάνει αυτή την περιπλάνηση στην περίοδο του εγκλεισμού θέλω να πω ότι βρισκόμαστε πλέον στην μεταβατική περίοδο όπου μπορούμε να προβλέψουμε αλλά δεν γνωρίζουμε επί της ουσίας το μέγεθος των αλλαγών στην μετα-κορονοϊό εποχή. Η ανάδυση σε πολλά επίπεδα πιστεύω ότι θα πρέπει να γίνει χρησιμοποιώντας “τους κανόνες του δύτη”. Αργά και σταθερά. Ελπίζω σαν θεραπευτές να έχουμε τον χρόνο να ξαναδούμε το αξιακό μας σύστημα και να εργαστούμε για τις ικανότητές μας.

Επιστρέφοντας στο παραμύθι της αρχής αυτού του κειμένου γνωρίζουμε ότι η ολοκλήρωση της ιστορίας έρχεται όταν ο ήρωας με την έξυπνη χρήση των ικανοτήτων του νικά την τυφλή δύναμη του δράκου.

Η λέξη δράκος προέρχεται από την λέξη δέρκομαι που σημαίνει βλέπω καθαρά, είμαι οξυδερκής.

 

Βιβλιογραφία

Malloch, S. Trevarthen, C. 2009 Communicative Musicality: Exploring the basis of human companionship.

Trevarthen C. Aitken K. 1997, Self /  other organization in humans psychological development. Development and psychopathology 9 (4) 653-677

Steiner J. 1982 Perverse relationships between parts of the of the self: a clinical illustration Int. J. Psychoanal. 63, 241-251.

Von Franz, M.L. 1974 Shadow and evil in fairy tails.

 

της Φώφης Τριγάζη

Δραματοθεραπεύτρια Ομαδική Αναλύτρια Θεραπεύτρια Ζεύγους και Οικογένειας

Επόπτρια με εκπαίδευση στη Δημιουργική και την Καταξιωτική Προσέγγιση

On lockdown in times of Corona Virus

The fairy tales which have survived the passage of time are in harmony with the collective soul and are allegories of the human psychic apparatus (Marie- Luise von Franz, 1974). In Western fairy tales, the dragon – a complex and global symbol – is chthonic, destructive and mean and represents the unexpressed, the undifferentiated, the hidden and chaos. The struggle of the hero with the dragon symbolizes the trials one must go through in order to win and conquer the “treasures” of inner knowledge.

In many fairy tales, the dragon, after having burnt the earth and destroyed crops and spread fear, traps people in their houses and eats those who dare face him directly. The houses become a “safe” refuge.

In the time of the pandemic we are experiencing a universal world-wide “fairy tale” which – contrary to the well-known “Fairy tale without a name” by P. Delta –  is a fairy tale where fear, ignorance, chaos, the speed of events and the violent awareness of our vulnerability, where death is not something projected into the distant future. The future seems to have suddenly become our possible present and lockdown the only possible choice.

In this new condition a number of things change in Psychotherapy, since communication, which also refers to treatment sessions, is now carried out on the internet, from a distance, with the screen as a mediator. The framework, with its familiar appearance in terms of meaning and its symbolic value, changes, contact becomes one-dimensional and what is perceived are the eyes, the expressions, the faces, against a background. The important is that the basic information channel is missing: information coming from the body and self-regulation which happens unconsciously, when two bodies interact, either creating a sense of familiarity and safety or not.

The whole theory of primary and secondary intersubjectivity talks about how bodily interaction (mother-child) affects the abilities of interpersonal understanding and the perception of the communication intentions of the other person (Trevarthen, Aitken 1997). And only when they are able to share possible emotional narratives, using repeated harmonies, is the capability to maintain an inter-coordinated narrative over time enhanced (Malloch & Trevarthen 2009).

Regarding communication through Skype and the other online platforms, a big number of articles have been written, with analyses and evaluations of the specific procedure. I believe that, in this particular conjuncture, it was a useful necessary condition. Is it however, a sufficient condition, as we say in Physics, since it hinges on matters of the Theory of Psychotherapy? This is a question for exploring.

In the present conjuncture we share a common traumatic experience with the people under treatment, and as a patient said “we are all in the same boat” and another one “we are all watching the same play”.

I am choosing to present some phrases and thoughts from the online sessions during lockdown, which belong in part to patients and in part to the therapist.

  • The agonizing attempt for satisfaction, food, exercise, movies, performances, tours.
  • Everything is offered, you do not have to look for it, like food you swallow without chewing.
  • The generous repetitiveness of identical information
  • Stuffing
  • What you must remember
  • Uniformity
  • Compulsions
  • External control
  • The omnipotence of the enemy
  • The helpless victim
  • The bipole of perpetrator – victim
  • You can hurt others
  • When you are close you bring something destructive
  • Guilt
  • External control
  • Saviors
  • The fear of death
  • The lockdown
  • Agony
  • Repetition
  • Routine
  • The uncontrollable
  • Impatience
  • Stress
  • Anger
  • Violence
  • I do not choose
  • I am trapped
  • I do not take the opportunity
  • My timing does not exist, it is the timing of the condition
  • Whatever comes from outside governs the inside
  • A protective shell which hides life

 

When we consider all this process as an answer to the losses and fear, it is easy to distinguish the five stages of grief according to E. Kubler Ross (Denial, Anger, Bargaining,

Depression, Acceptance).

I do not believe that all patients or all therapists passed through all stages or experienced the same intensity, nor of course that they are all at the same point in the course.

Let me take the denial stage which was expressed in various ways, such as the explosion of needs, quick satisfaction, excessive planning etc. I think that on a first level it was a healthy way to confront the situation. But permanence in actions and not in lived experience may transform the experience into a parenthesis without psycho-emotional benefit. Excessive idealization of the situation – which is suddenly an opportunity for learning, seeking knowledge and wisdom – can also be seen as denial.

Through therapists’ supervision I have sometimes found excessive zeal which, with the exception of crisis situations, was an attempt on the part of therapists to put disorder and agony quickly in order by encouraging, proposing, foreseeing, educating and not mainly containing, but sometimes projecting and balancing, their own agonies. The zeal is different from zest in relations and this way of seeing things is a form of denial.

Also, the stage of anger. Anger about others is only a part of an internal process; some transfer it, expressing it to all directions, while the psychologically vulnerable persons act it out, transforming it into verbal and physical violence towards themselves or towards their family members. In this way, a real visible immediate problem appears.

Likewise, the stage of depression can be experienced by some as sadness which prepares the persons for the next day or by others as a reactive depression which will accompany them also in the time after lockdown and which will be intensified when it is accompanied by real visible losses, e.g. of work or financial difficulty.

The intensity of the lived experience, the size of the problems which arose in the dense time of the 45-day quarantine as well as the possibilities of reading and managing them are differentiated.  In this way, it seems that a common experience does not also constitute a common or similar lived experience. The lived experience is the result of the personality structure and the level of maturity and function before stress-inducing situations.

Some quarantine rules, like checks, prohibitions, punishments, were experienced excessively by many people who were trapped in claustrophobic or agoraphobic dilemmas and in excessive paranoid fears or anxieties. Many people, in order to avoid tension, stress or the psychic pain of catastrophic impulses or to bear ambivalence, resorted beyond the refuge of their home to psychological retreats.

Psychological retreats, according to J. Steiner, are a psychological space of delusionary safety which protects from stresses coming from the experience of the two positions of psyche development according to M. Klein (schizoid – paranoid & depressive). They offer a temporary way out or escape, tranquility and temporary protection from the stress-inducing factor. Although Steiner studied this psychologically organized structure – which he places between the two positions – with borderline patients, the psychological retreats concern us all, since throughout life there is an oscillation between the development positions, resulting in a different balance at each time. Psychological retreats are an alibi for inner safety and the narcissistic satisfaction they offer is a great resistance to any movement and change. Only if we help patients in Psychotherapy to express the painful feelings which keep them trapped in their psychological retreats, can they arise psychologically from them.

Often, the experience of the transitional space according to Winnicott (which during the specific period was abused as a concept), is confused with the concept of the psychological retreats. But they are two completely different conditions which we met in the lockdown period. I believe that in the transitional space one is free to resort, to immerse oneself in order to create.

You are obliged to remain in the psychological retreat out of a need to feel safe, as a way out of the fears of internal movement towards a direction. It is an organization of the psyche used in a defensive way to provide relief, it has however no relation to creativity.

Having wandered like this in the lockdown period I want to say that we are now in the transitional period where we can predict, but do not know in essence the size of changes in the post-covid period.  The emergence in many levels I believe should be done using the “diver’s rules”. Slowly and steadily. I hope that as therapists we may have the time to re-examine our value system and to work on our abilities.

Returning to the fairy tale at the beginning of this text, we know that the story is completed when the hero, using his abilities with intelligence, overpowers the blind force of the dragon.

The word for “dragon” in Greek comes from the ancient Greek word “δέρκομαι” (“derkome”) which means to see clearly, to be perspicacious.

 

Bibliography

Malloch, S. Trevarthen, C. 2009 Communicative Musicality: Exploring the basis of human companionship.

Trevarthen, C. Aitken, K. 1997, Self/other organization in humans’ psychological development. Development and psychopathology 9 (4) 653-677.

Steiner, J. 1982 Perverse relationships between parts of the of the self: a clinical illustration Int. J. Psychoanal. 63, 241-251.

Von Franz, M.L. 1974 Shadow and evil in fairy tales.

Fofi Trigazi,

Dramatherapist, Group Analyst, Couple and Family Therapist, Supervisor trained in Creative Approach and in Appreciative Approach. In 1998, she founded the Center of Psychotherapy through Art “Connective Drama” in Athens. She is the Secretary of the National Organization for psychotherapy in Greece (N.O.P.G.).